Türkiye Kürtleri

Türkiye'deki Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı yerler

Türkiye Kürtleri, Türkiye sınırları içerisinde yaşayan Kürtlerdir. Yoğun olarak Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu bölgesinde olmakla birlikte ülkenin diğer tüm bölgelerinde yaşamaktadırlar. Osmanlı döneminde Konya, Kastamonu, Ankara, Kırşehir, Nevşehir ve Aksaray gibi İç Anadolu'nun köylerine sürülmüş ve Cumhuriyet döneminde İstanbul, İzmir, Ankara, Adana, Mersin, Samsun, Tokat, Amasya^[5], Artvin ve Bursa gibi Türkiye'nin diğer kentlerine göç etmişlerdir. Türkiye Kürtleri'nin toplam nüfusu 12.000.000 ila 22.000.000 arasında^[1][2][3][4] olduğu çeşitli kaynaklarda geçmektedir.

Tarihçe

Doğu Anadolu'da Türkmenler ve Kürt aşiretleri 10. yüzyıldan beri birlikte yaşamaktadırlar. Bölgedeki Türkmen ve Kürt aşiretleri Selçuklu dönemi, Akkoyunlular ve Karakoyunlular dönemi, Safevî dönemi daha sonra da Osmanlı İmparatorluğu dönemini beraber geçirmişlerdir. Örneğin; Akkoyunluların başkenti Diyarbakır'dır ve Kürtler hükümdar Uzun Hasan'ın sarayında görev almışlar; bürokrasi ile askeri teşkilatta birlikte hareket etmişlerdir.

İran halklarından olan Kürtlerin tarihi ile ilgili yapılan araştırmalarda, Ortadoğu'da kurulan Sadakiyan,^[6]  Aisaniler,  Şeddadiler, ^[7] Büveyhoğulları,^[8] Kakuyiler^[9] Revvadiler,^[10] Hasanveyhiler,^[11] Annaziler,^[12] Mervaniler,^{[13][14][15][16]} Hezarhespiler^[17], Eyyubiler, ^[18][19] Zend Hanedanı^[20][21][22] devletlerinin kurucularının Kürtler olduğu düşünülmektedir.

1514 yılında, Yavuz Sultan Selim ile 23 Kürt beyliği arasında imzalanan anlaşma, bir bakıma Kürtlere tanınan bir "muhtariyet"in belgesidir:

1. Osmanlı yönetimine bağlı olarak Kürt emirliklerinin özerkliklerini korumak,
2. Kürt Emirlikleri'nde de yönetim babadan oğula geçerek sürecek, eskiden beri yürümekte olan yönetim yürürlükte kalacak ve bu konuda ferman padişahtan çıkacak,
3. Kürtler, Türklere bütün savaşlarda yardım edecekler,
4. Türkler de Kürtleri bütün dış saldırılardan koruyacaklar,
5. Kürtler, devlete verilmesi gereken her türlü vergiyi ödeyecekler.
6. Bu anlaşma Sultan Selim ile ona boyun eğen Kürt Emirlikleri arasında yapılmıştır." (M. Emin Zeki, Kürdistan Tarihi, Syf.83)

Devlet İstatistik Enstitüsü (2005'ten sonra 'Türkiye İstatistik Kurumu') tarafından 1965'te yapılan Genel Nüfus Sayımına göre 'te 31.391.421 olan Türkiye nüfusunun 2.370.233'ünün anadilinin Kürtçe olduğunu, ikinci dili dahil Kürtçe bilen toplam kişi sayısının ise 2.820.231 olduğu belirlenmiştir.^[23] Buna göre nüfus kaydında Kürtçenin anadil ve ikinci dili olarak geçtiği kişi sayısı toplam nüfusun yüzde 8,98'ine tekabül etmektedir. Bununla birlikte 1965 sonrası nüfus sayımlarında ana dil mevzu bahis edilmediği için daha güncel verilere nüfus sayımları doğrultusunda ulaşmak mümkün değildir.^[24][25]

Bismil'de iki Kürt çocuğu

Kürt kadın ve kızı (Van, 1973)

Kültür ve sosyal hayat

Mezopotamya bölgesi

Güneydoğu'da en çok bilinen ve halk arasında anlatılan Şahmeran efsanesinden bir figür.

Hint-Avrupa dillerinin İran dilleri öbeğine mensup bir dil konuşan Kürtlerin kültürünün temeli, Mezopotamya menşelidir. Diğer Anadolu uygarlıkları ve İslam uygarlıklarından gelen kültürün de birleşmesiyle Kürt kültürü ortaya çıkmıştır. Selçuklu ve Osmanlı dönemiyle beraber daha melez bir kültür ortaya çıkmıştır. 1923 yılından itibaren yapılan reformlarla^[hangileri?] daha çok şehirlerde yaşayan Kürtler, devlet memurluğu gibi sebeplerle batılı hayat tarzını benimsemişlerdir. Toplum hayatında ve gündelik hayatta din ile toplum ilişkileri birbirinden ayrılmıştır. Taşrada yaşayan Kürtler ise, daha çok geleneksel Kürt kültüründe kalmışlardır. Yerel yaşamda, aşiretlerin, törelerin ve dinin etkisi büyük olmaktadır.

Folklor

Türkiye Kürtleri'nin çok köklü halk kültürleri vardır. Özellikle sözlü edebiyatın ve sözlü kültürün daha çok gelişmesi, geniş bir halk literatürü ortaya koymuştur. Kürt halkının kültürü, üzerinde yaşadıkları coğrafyanın bir yansımasıdır. Kürt masalları (çîrok) ve halk hikâyeleri sözel olarak gelişen edebiyatta oldukça önemlidir: Mem û Zîn, Seyre, Metran Îsa, Nuho ile Kalo gibi aşk, kahramanlık, dayanışma, ihanet gibi temaları işleyen masallar oldukça bilinir. Sözlü anlatıma dayanan bu masallarda Kürt halkının özlemleri, acıları, umutları ortaya konur. Kürtlerin yazılı kültür araçlarından büyük ölçüde yoksun kaldığı düşünüldüğünde en yaygın sözlü anlatım aracı olarak masalların bu toplumda başka toplumlara kıyasla çok daha büyük bir rol üstlendiği anlaşılabilir. Güneydoğu'da en çok bilinen ve halk arasında anlatılan Şahmeran efsanesi ise oldukça etkileyici bir efsanedir.

El sanatları içerisinde kilimcilik, kuyumculuk, takı zanaatçılığı, ipekçilik, bakırcılık önde gelmektedir.

Davul, zurna eşliğinde oynanan Kürt oyunları yörenin aşk, ıstırap, doğa olayları ve bazen de aşiretlerinin sosyal durumlarını konu alır. Kürt oyunları halk oyunları içerisinde halay sınıfına girmektedir. Fırat Nehrinin doğusundan Van gölü'ne kadar olan bölgede ismen ve oynayış bakımından farklılıklar olsa da genel itibariyle benzer tipte oyunlar görülür. Örneğin; Delilo, Halay, Esmer, Çaçan, Tek ayak, Çift ayak ve Çepik temel oyunlardır.

Yöresel giyim hala bölgede canlılığını korumakta ve özellikle taşralı kadınlar yöresel kıyafet giyimlerini sürdürmektedirler.

Kürtlerde türkü söyleme geleneği çok eskilere gider. Konusuna göre ölüm, ayrılık, savaş, çocuk, doğa konularında olabilir. Türküleri genellikle hece vezninin 7, 8 ve 11’li kalıplarıyla kıtalar halinde söylenir. 6/8, 2/4, 10/8 usullerde söylenir. Türküleri çoğunlukla uzun hava özelliği taşımaktadır. Özellikle gazeller, hoyratlar, bozlaklar yaygındır. Kaval (bilur), mey (düdük), zurna (zirne), tembur (bisk), dembilk, davul (dahol), kemençe (rebab), klarnet (girnata) ve cümbüş genel enstrümanlardır. Bir Türk çalgısı olan bağlama; geleneksel Kürt müziğinde –semahlar dışında- pek yeri olmayan bir enstrümandır ve daha yakın dönem icracıların geleneksel şarkıları yorumlamasında kullanılmaya başlanmıştır.

Kürt mutfağı binlerce yıllık etkileşimle günümüze gelmiş gayet zengin ve farklı bir mutfaktır. Mutfağın temel malzemeleri kuzu eti, yöresel baharatlar (sumak, kişniş, karabiber vs.), pirinç, sakatat çeşitleri, tereyağı, bulgurdur. Bu nedenle Kürt mutfağı ağır yemeklerden oluşur. Mutfağın temel bileşenleri Kebaplar, lahmacunlar, Etli yemekler ve hamurlu tatlılar olup Türkiye'nin ve dünyanın her yerinde tanınmakta ve tercih edilmektedir. Fast-Food kültürünün arttığı bu devirlerde, fast-food la yarışabilir hızlı hazırlanabilen bir mutfaktır.

Türkiye Kürtlerinin yerel kıyafetleri ve oyunlarından bir örnek

Türkiye Kürtleri'nin önemli bir özelliği de aşiret yapılanmalarıdır. Ortaçağdan günümüze gelen bu özelliğe halen sahip olan Kürtler, aşiret yaşamından bireysel yaşama geçememişlerdir. Bir Kürt aşireti nüfus olarak çoğunluğa bakılmaksızın dört ana unsura sahiptir:

1. Aşirette aristokrat bir ailenin ve reisin bulunması
2. Abitler adı verilen hizmetli sınıfın ve ailelerinin bulunması
3. Aşiret bireylerine ya da aşiretin üst sınıfına ait toprakların bulunması
4. Molla ve şeyh ailelerinin mevcudiyetinden oluşan bir ruhban sınıfının bulunması

Bu şartların yanında bir aşiret en az iki kabilenin bir araya gelmesiyle oluşturulabilirdi. Bir Kabile 2 Bav‘dan, bir Bav 2 Malbat‘dan, bir Malbat ise 2 Mal‘dan oluşmaktaydı.

Dil

Türkiye Kürtleri, Kürtçenin Kurmanci lehçesini konuşurlar.

Din

Türkiye Kürtlerinin büyük birçoğunluğu, din bakımından İslam'ın Sünni mezhebinden olup, Sünnilerin büyük bir kısmı Şafii mezhebine diğer bölümü ise Hanefi mezhebine bağlıdır. Bunun yanı sıra bir bölümü Alevi, Maliki ve Hanbeli mezheplerine bağlıdır. Başlı başına bir inanç olarak kabul edilen Yezidilik ve Bahailik sadece çok az sayıda Kürt'ün dinidir. Ayrıca çok az sayıda Hıristiyan Kürt aileleri de mevcuttur.

Aşiretler

Aşiret konfederasyonları;

Reşwan, Reşî, Rışvan, Reşo olarak da anılan Rişvan Aşireti, aslen Maraş-Antep dolaylarında meskûn olan ve tarihi süreç içerisinde iskân ve sürgün politikalarından dolayı geniş bir coğrafyaya dağılmış olan aşiret konfederasyonudur ve Urfa, Rakka, Halep, Kilis, Diyarbakir, Antep, Erzurum, Mardin, Malatya, Ankara, Maras, Adiyaman, Nizip, Birecik, Siverek, Sivas, Elazig, Kırşehir ve Konya'da yaşarlar. Ertuşiler Van Gölü’nün güneyi ile Zaho ve Duhok arasında; Barzaniler Zap nehrinin yukarı yakaları ile Hakkarî arasında yaşar. Zırkiler (Zırıkan) Aşireti mensupları ise Erzurum'un kuzeyinde, Diyarbakır-Mardin ve çevresinde yaşarlar.Van gölünün güneyindeki diğer gruplar Botaniler ve Herkilerdir. Kars ve çevresinde Celaliler, Bingöl-Erzurum arasında Cibraniler, Van'ın doğusunda Milaniler ve Şakakiler, yine Hakkari'nin kuzeyinde Piniyaniler, Van gölünün kuzeyinde Sipkaniler, Antep-Maraş çevresinde Beraziler, Uludere çevresinde Berwariler, Semsur ve çevresinde Çavreşiler (Alevidir), Erzincan-Tunceli arasında Dersimiler (Alevidir), Mardin ve çevresinde Haverkailer, Fırat'ın batısında Koçgiriler (Alevidir), Bingöl ve Muş ta Xormekliler (Alevidir), Erzincan'ın doğusunda Kureşiler (Alevidir), Fırat ile Mardin arasında yayılan Milaniler, Bingöl-Diyarbakır arasında Motkiler yaşar. Bunun yanında Cizre ve çevresinde Silvaniler; Musul-Antakya hattında Yezidiler ayrı birer konfederasyondur. Bunun yanında Güneydoğu Anadolu'da konfedere olmayan aşiretler de oldukça fazladır. Konfederasyonların çoğu çözülmüştür.

Ekonomik durum

2010 yılında KONDA'nın yaptığı araştırmaya göre Türkiye'de Kürtlerin %23'ü açlık, %53'ü yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır.^[26]

Ayrıca bakınız

• Sykes-Picot Anlaşması
• Kürt devletleri ve hanedanlıkları listesi
• Kürt tarihi
• Kürtlerin kökeni
• Kürtlerin İslamiyet'e geçişi

Kaynakça

Yararlanılan kaynaklar

• Metin Heper, "Devlet ve Kürtler”
• Cevdet Hergül,"Hamidiye Alayları"
• Mustafa Akyol, "Türkler, Kürtler ve Osmanlılar"

Dış bağlantılar

• Mustafa Akyol, "Kürt Sorununu Çözmek İçin Osmanlı Tecrübesini Hatırlamak Gerek", Köprü dergisi: Güneydoğu'daki Etnik Problemler Ve Çözüm Arayışları, Bahar 2007, 98. Sayı.