Safiyüddin İshak
Şeyh Safiyüddin İshak Erdebili (d. 1252 - ö. 1334 Erdebil), Safevi Hanedanına ismini veren kişidir. Kendisi Kuzey İran'da bulunan Gilan vilayetinde ikamet eden, 13. yüzyılın büyük bir sufisi olan Şeyh Zahid Gilani'nin damadı ve halefidir. Şeyh, oğlu Sadreddin Musa (1334-1391), onun oğlu Hoca Alaaddin Ali (1391-1429), onun oğlu Şeyh İbrahim (1429-1447), onun oğlu Şeyh Cüneyd (1447-1460) ve onun oğlu Şeyh Haydar (1460-1488) yolu ile, Safevi Devleti'nin kurucusu Şah İsmail'in atasıdır.
Soyu
Safiyüddin İshak'ın kökeni belli olmamakla birlikte Fars, Kürt[1][2][3][4] ve Türk olduğu yönünde çeşitli rivayetler vardır. Bazı tarihçiler[2] Safiyüddin İshak’ın, bildiğimiz en eski atası olan Erdebil ve civarını yöneten Firuzşah'a dayanarak Kürt olduğunu söylerler.
Şeyh Zahid Gilani’nin, Safiyüddin’e “Pīr-i Türk” şeklinde hitap ettiğine dayananlar ise onun Türk olduğunu söylerler.[5] Zeki Velidi Togan, Safiyüddin Safi Kürt olsa dahi soyunun Şah İsmail zamanında tamamen Türkleşmiş olduğunu söylemektedir.[6]
Yine soyunun Ehl-i Beyt'in 12 İmam’ından yedincisi olan Musa Kazım’a dayandığı da, muhtemelen Şeyh Hoca Ali (1391-1429) veya Şeyh Cüneyd (1447-1460) dönemlerinde başlayan Şia eğilimi sonucunda çıkarıldığı düşünülmekte ve şüpheyle yaklaşılmaktadır.[7]
Hayatı, Tarikatı ve Eserleri
Safiyüddin Safi iyi bir eğitim görmüş, etkileyi bir dini önder olmakla beraber, sadece alt ve orta sınıfı değil, zamanın Mogol hükümdarlarını da etkisi altına almış, onlardan da hürmet görmüştür. Şeyh’in Moğol Hükümdar’larının elinden birçok insanı kurtardığı anlatılagelir.
Safiyüddin Safi, 13. Yüzyılın önde gelen sufilerinden olan Şeyh Zahid Gilani’nin (1216 – 1301) en parlak öğrencisidir. Hocası, Şeyh Zahid Gilani kızı Bibi Fatıma’yı, Safiyüddin İshak’a vermiştir. Safiyüddin İshak da, Şeyh’in ikinci büyük oğluna bir önceki evliliğinden olan kızlarından birini nikahlayarak akrabalık bağını sağlamlaştırmıştır. Süregiden bu tarz evlilikler, soyları neredeyse bir haline getirdi.
Şeyh Safiyüddin Safi döneminde, Safeviye Tarikatı saygınlığını ve popülerliği oldukça artmış, Azerbaycan, Şirvan, Anadolu, Diyarbakır, Irak yöresinden birçok insan, Safiyüddin Safi’ye bağlanmak için Erdebil’e gelmişlerdir. Bir tarihi kayıta göre, Erdebil’e gelen yollardan sadece birinden 3 ayda 13 bin kişinin tekkeye gelmiştir.
Şeyh Safiyüddin'in Farsça eserleri olmasına rağmen Kürtçe'yle benzelikler gösteren bir şiir dili kullandığı[8] bir eseri mevcuttur. Şeyh Safiyüddin'in şiirlerinin ancak çok azı günümüze ulaşmıştır. Eserleri eski Farsça ve Tatice yazılmış, günümüzde dilbilimi olarak öneme sahiptir, örneğin Safiyüddin İshak'ın en önemli dini eserlerinden biri olan; Dobayti (Çift Beyitler) eski Tati Dili ve Farsça dilbilgisi açısından bilgiler veren önemli bir eser konumu taşımaktadır[9].
Kara Mecmua
Ğaribi Menteşa oğlu tarafından Safevi Şahı Tahmasp`a sunulan Tezkire-i Mecâlis-i Şu'arâ-yı Rûm[10] Adlı kitabta Şeyh Safiye Kara Mecmue adlı kitap nisbet verilmiştir.[11]
1983 yılında İranda Ğaribi Divanı ve Tezkire-i Mecâlis-i Şu'arâ-yı Rûm kitaplarını yayınlayan Hüseyin Düzgün (Hossein Mohammadzadeh Sedigh) Letif-ül Hayal, Danişmendan-i Azerbaycan kitaplarında da Azeri türkcesi ile yazılan Kara Mecmua`dan Ad gittigine değinir. Minoreski ve Şarden ise şu kitabın Savevi şahları için önemli olmasını zikr edirler.[12].
Ölümü ve Halefi
Hac farizasını yerine getirdikten sonra 12 Eylül 1334’de Erdebil’de ölmüştür. Yerine, şeyhliği 57 yıl sürecek olan ikinci oğlu Şeyh Sadreddin Musa (1305-1391) geçmiştir.
Safevî Hanedanı soy ağacı
| Firuz Şah (Zerrin Külah)[13] | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Aleksios Komnenos | VIII. Mikhail Palaiologos | Aved | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Manuel Komnenos | II. Andronikos Palaiologos | Kutbeddin Muhammed | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Yuhannes Komnenos | IX. Mikhail Palaiologos[14] | Selahaddin Raşid | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Aleksios Komnenos | III. Andronikos Palaiologos 1297-1341 | Kutbeddin Ebu Bekir | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Vasilios Komnenos Ölüm 1340 | İrini Paleologina Ölüm 1341 | Zahid Gilani | Emin el-Din Cebrail | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| V. Bagrat ö. 1393 | III. Aleksios Komnenos | Teodora Kantakuzini | Bibi Fatıma | Şeyh Safiyüddin İshak Erdebili 1252-1334 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Konstantin (Gürcü Kralı)[15] 1369-1412 veya 13 | I. Alexandr İmereti'li | III. Manuel Komnenos 1364-1417 | Şeyh Sadreddin Musa | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Aleksandr (Gürcü Kralı) 1386-1446 | Prenses Tamar İmereti'li Ölüm 1455 | IV. Aleksios 1382-1429 | Kara Yülük Osman Bey[16] | Hoca Alâ ed-Dîn Ali | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Gürcistan Prensesi Bagrationi (Bagrationi Hanedanından) 1415-1463 | IV. Yuhannes (Trabzonlu IV. Yuhannes Komnenos) 1403-1459 | Ali Bey | Şeyh İbrahim | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Aleksios 1455-1463 | Teodora Megale Komnini (Despina Hatun) | Uzun Hasan 1423-1478 | Hatice Hatun | Şeyh Cüneyt | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Chatrina (Alemşah Halime Begim) | Şeyh Haydar | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ali Mirza Safevî 1488 - 1494 & I. İsmail Temmuz 17 1487-Mayıs 23 1524 Hükümdârlık Müddeti: 1502-1524 | İbrahim | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Tahmasb 22 Şubat 1514-14 Mayıs 1576 Hükümdârlık Müddeti: 1524-1576 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. İsmail 1537-1577 Hükümdârlık Müddeti: 1576-1577 | Muhammed Hüdabende 1532-1595 Hükümdârlık Müddeti: 1577-1587 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Abbas Ocak 27 1571-Ocak 19 1629 Hükümdârlık Müddeti: 1587-1629 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Safi Mirza Doğum. 1587 Ölüm 1615 Taht varisi 1587-1615 | Imam Kulu Mirza Taht varisi 1627 Ölümü 1627 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Şah I. Safi 1611- 12 Mayıs 1624 R. 1629-1642 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Abbas 31 Aralık 1632-25 Ekim 1666 Hükümdârlık Müddeti: 1642-1666 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Süleyman (Şah II. Safi) 1659-Temmuz 29 1694 Hükümdârlık Müddeti: 1666-1694 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| I. Hüseyin 1669-Nisan 25 1726 Hükümdârlık Müddeti: 1694-1722 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Süleyman Hükümdârlık Müddeti: 1749-1759 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| II. Tahmasp 1704 - 1740 Hükümdârlık Müddeti: 1729-1732 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| III. Abbas ? - 1740 Hükümdârlık Müddeti: 7 Eylûl 1732 - 1736 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Kaynakça
Safiyüddin İshak ve Safeviye Tarikatı’nın şeyhleri hakkında elimizdeki tek kaynak Saffetu’s Safa’dır. Yine çağdaş Mogol, Timurlu ve Sufi kaynaklarda az da olsa bilgi mevcuttur.[17]
- Rıza Yıldırım. Turkomans Between Two Empires: The Origins Of The Qizilbash Identity In Anatolia (1447-1514) Ph.D. dissertation, Bilkent Üniversitesi, 2008.
Dipnotlar
- ↑ Their origins are obscure: probably Kurdish or Iranian extractions, Richard Tapper, Frontier nomads of Iran: a political and social history of the Shahsevan, Cambridge University Press, 1997, ISBN 9780521583367, p. 39.
- 1 2 Minorsky Vladimir, The Turks, Iran and the Caucasus in the Middle Ages. Preface by J.A. Boyle. Variorum Reprints, London 1978; page 517-518
- ↑ EBN BAZZAZ Encyclopedia Iranica
- ↑ Muḥammad Kamāl, Mulla Sadra's Transcendent Philosophy, Ashgate Publishing Inc, 2006, ISBN 0754652718, p. 24.
- ↑ Sohrweide, Hanna, “Der Sieg der Safaviden in Persien und scine Rückwirkungen auf die Schiiten Anatoliens im 16. Jahrhundert”, Der Islam, 41 (1965), 95-221.
- ↑ Zeki V. Togan, “Sur L’origine des Safavides”, Mélanges Massignon, III, 1957, p. 356
- ↑ Michel M. Mazzaoui, The Origins of the Safawids: Shi’ism, Sufism, and the Ghulat, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1972, pp. 46-52., Z. V. Togan, Zeki V. Togan, “Sur L’origine des Safavides”, Mélanges Massignon, III, 1957, p. 356, p. 356
- ↑ Barry D. Wood, The Tarikh-i Jahanara in the Chester Beatty Library: an illustrated manuscript of the "Anonymous Histories of Shah Isma'il", Islamic Gallery Project, Asian Department Victoria & Albert Museum London, Routledge, Volume 37, Number 1 / March 2004, Pp: 89 - 107.
- ↑ Payvand News
- ↑ Bilgi Dergisi
- ↑ İsrafil BABACAN, Bilig, kış 2007, Sayı 40, S. 1-16.
- ↑ Kara Mecmua, İran ulusal kütüphanesi
- ↑ http://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/v8f1/v8f1010.html
- ↑ Anthony Bryer 1975 Greeks and Türkmens: The Pontic Exception", Dumbarton Oaks Papers, Vol. 29., (1975), Appendix II - Genealogy of the Muslim Marriages of the Princesses of Trebizond
- ↑ http://www.iranica.com/newsite/index.isc?Article=http://www.iranica.com/newsite/articles/unicode/v10f5/v10f504a.html
- ↑ http://www.iranica.com/newsite/articles/v13f3/v13f3004a.html Encyclopaedia Iranica. R. N. Frye. Peoples of Iran
- ↑ Rıza Yıldırım. Turkomans Between Two Empires: The Origins Of The Qizilbash Identity In Anatolia (1447-1514) Ph.D. dissertation, Bilkent Üniversitesi, 2008
