Türkmence
| Türkmence | |
|---|---|
| Türkmen dili, Türkmençe | |
| Ana dili olanlar | Türkmenistan, İran, Afganistan, Türkiye |
| Konuşan sayısı | 9 milyon (tarih gerekli) |
| Dil aileleri | |
| Yazı sistemi | Latin |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | tk |
| ISO 639-2 | tuk |
| ISO 639-3 | – |
Türkmence (Türkmençe, türkmen dili, түркменче, түркмен дили, تورکمن تیلی ,تورکمنچه), çoğunluğu Türkmenistan'da yaşayan Türkmenlerin konuştuğu çağdaş Türk yazı dillerinden biridir. Türkmence, Türkmenistan'da resmi dil statüsündedir. Türkmenistan'da yaşayan toplam 6 milyon kadar kişinin yanı sıra Türkmenistan'ın dışında, Afganistan'ın Güney Türkistan denen kısmında, çoğu Türkmenistan sınırına yakın, bir kısmı da Afganistan-İran sınırında yaşayan yaklaşık 1 buçuk milyon Afganistan Türkmeni ile İran'ın kuzey-doğusunda bulunan ve Türkmenistan ile sınır komşusu olan Türkmen Sahra (ترکمن صحرا) denen coğrafi bölgede yaşayan 2 milyon İran Türkmeninin ana dili konumundadır. Türk dilleri arasında Türkiye Türkçesi ve Azerice'ye yakındır. Türkmence'nin alt kolu olarak sınıflandırılan Kafkasya Türkmencesi ayrı bir Oğuz dili olarak da kabul edilir. Özbekistan'ın çoğunlukla Harezm bölgesinde konuşulan ve Özbekçe'den ses bilgisi ve gramer düzeylerinde önemli farkları bulunan Harezm Oğuzcası Türkmenceyle benzer dil özellikleri paylaşır. Harezm Oğuzcasını, Türkmenceleşmiş Özbek diyalekti olarak kabul eden görüşler mevcuttur. Irak ve Suriye'deki Türkmenlerin konuştuğu dil ise daha ziyade Türkiye Türkçesi ve Azerice'ye yakın olduğu için Türkmence kapsamında değerlendirilmez.
Tarihçe
Türkmence, Ural Altay Dil Ailesi'nin Altay dilleri kolunun Türk dilleri grubunun Oğuz öbeği içinde yer alır. Yenisey havzası ve Ötüken'deki ana yurtlarından 9. ve 11. yüzyıllar arasında Aral gölünün kuzeyine ve Sirderya bölgesine göç eden ve Müslüman olduktan sonra Türkmen adını alan Oğuzlar, 11. yüzyıldan itibaren Büyük Selçuklu Devletini kurup dalgalar halinde Harezm, Horasan, Azerbaycan üzerinden Anadolu'ya değin uzanmışlardır. Türkmenlerin kaderini değiştiren en önemli olaylardan biri de Moğol İstilalarıdır. Bunun neticesinde Türkmen boylarının bir kısmı Batıya doğru ilerlerken, bir bölümü de Afganistan-Harezm-Horasan-İran-Azerbaycan hattında kalmıştır. Günümüzde Türkmenistan'daki Türkmenler, Oğuz Türklerinin batıya ikinci büyük göç dalgasında yer almayan bakiyeleridir.
Türkmenceyle yazılmış en eski metinlerin, Ahmed Yesevî’nin şiirleri ve Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’u olduğu iddia edilirse de, aslında bunlar Türk dilinin müşterek dönemine ait eserlerdir. Eski Türkmen Türkçesi, yazılı belgelerle takip edilemeyen Ana Oğuz Türkçesinin içinden ayrılan veya Ana Oğuz Türkçesiyle beraber yaşamış olan bir kol olarak düşünülmektedir. Özellikle Hazar Denizi’nin batısına göç eden kalabalık Oğuz boylarının dışında, Hazar’ın doğusunda yaşamını sürdürmüş olan Oğuzların konuşmuş oldukları diyalektlerdir. Yazı dili olmadığı için Eski Türkmen diyalektleri olarak da belirtilebilir. Hazar Denizi’nin güneyi ve batısındam Balkanlar’a kadar olan sahada Eski Anadolu Türkçesi sonrasında 15. yüzyılla beraber Osmanlı Türkçesi ve Klasik Azerbaycan Türkçesi Oğuz yazı dilleri olarak sistemleşirken, Eski Türkmen diyalektleri de sahasında Kıpçak lehçeleri konuşan Türk boylarıyla beraber özelliğini oluşturmuştur. Tüm Türkistan'da olduğu gibi Türkmenlerin yaşadığı coğrafyada da yazı dili konumunda olan Harezm Türkçesi ve Çağatayca Türkmenler üzerinde etkili olmuştur.
Türkmence asıl eserlerini 18. yüzyıldan itibaren vermeye başlamıştır.[2] Türkmen edebiyatının en büyük şairi sayılan Mahtumkulu Firaki Türkmen edebiyatının önde gelen temsilcilerinden biridir. 18. yüzyıl şairi olan Mahtumkulu Türkmen halkına yol göstermeye ve umut vermeye çalışan bir şair olarak, şiirleri Türkmen hayatının her yönünü kapsamış ve Türkmen birliği, Türkmen ruhu ve şuuru, gibi konular Mahtumkulu’nun şiirlerinde en çok öne çıkan temalar olmuştur.
Dil özellikleri
Türkmence, Azerice ile birlikte Türkiye Türkçesi'ne en yakın olan dildir. Türkiye Türkçesi konuşan insanlar tarafından küçük bir çabayla anlaşılabilir. Türkmence, Azerice ve Türkiye Türkçesi gibi eski Oğuzca'dan kopup ayrı bir gelişim sergileyen bir dildir. Azerice’ye ve Türkiye Türkçesi’ne oldukça yakın olmasıyla, bunlarla birlikte Oğuz dilleri arasında yer alan Türkmence bununla beraber bu dillerden bir takım hususiyetlerle belirgin bir şekilde ayrılır. Bünyesinde eski Oğuzcaya ait unsurları barındırmasına rağmen Çağataycanın tesirinde gelişmiş bir yazı dili olduğu için Azerice ve Türkiye Türkçesinden farklı olaark Türk dillerinin Uygurca ve Kıpçak dili gibi doğu ve kuzey kolunda yer alan lehçelere ait özellikler de taşımaktadır. Türk dillerinin Oğuz grubunda görülen b- > v- değişmesi, Türkmencede olmayıp b’ler korunmuştur (bol- “ol-”, bar “var”, bermek "vermek" vs.). Türkmencenin en önemli özelliklerinden birisi de Türkiye Türkçesi'nin ve Azerice’nin kısalttığı asli uzun ünlüleri korumuş olmasıdır. Aslî uzunluklar, Türkmence kelimelerin ilk hecesinde bulunurlar: aağı (ağıt), gaabak (göz kapağı), mooncuk (boncuk), ooba (oba,köy), oodun (odun).[2] Arapça ve Farsçadan alınma kelimelerde bulunan "f" ünsüzleri Batı Türkçesinin diğer kollarında korunurken Türkmencede, Kuzey ve Doğu lehçelerinin birçoğunda olduğu gibi, sistematik bir şekilde "p"ye dönmektedir: fermân > permaan, fikr > pikir, hefte > hepde, insâf > ınsaap. Türkmence, bunların dışında birçok özelliğiyle Batı grubuna giren diğer lehçelerle benzerlik göstermektedir.
Türkmencenin kelime hazinesini, Türkçe kelimelerin yanı sıra Arapça, Farsça ve Rusça kelimeler oluşturmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde Arapça ve Farsça kelimelerin geçişi dururken Rusça kelimelerin sayısı hızlı bir şekilde artmıştır. Türkiye Türkçesinin dışındaki Batı grubu Türk lehçelerinde Rusça kelimeler bakımından bir ortaklık söz konusudur. Türkiye Türkçesinde ise, onlardan farklı olarak Fransızca ve İngilizce kelimeler bulunmaktadır.
Türkmencenin birçok ağzı bulunmaktadır. Söz konusu ağızlar, şu şekilde sıralanabilir: Yomut, Teke, Ersarı, Sarık, Salır, Gökleñ, Çovdur, Alili, Nohur, Garadaşlı, Änev, Yemreli, Hasar, Ata, Nerezim, Çandır, Mukrı, Sakar, Bucak, Olam, İğdir, Surhı, Düyeci, Hatap, Eski, Bayat, Hıdırili, Mehin, Çärcev, Mürçe, Kıraç, Burkaz, Mücevür ve Arabaçı. Sovyet döneminde, edebî dil için Yomut ve Teke ağızları esas alınmış, ancak Türkmen aydınları bütün ağızlardan faydalanmayı prensip edinmişlerdir. Bu çizgide gelişen Türkmenceyle yazan birçok şair ve yazar yetişmiş ve bunlar zaman zaman kendi ağızlarında bulunan bazı kelimelere de eserlerinde yer vermişlerdir.
Alfabe
Türkmence 1929 yılına kadar Arap harfleri ile yazılırdı. 1929–1940 arasında Latin harflerine geçilse de 1940 yılından itibaren Sovyet Türkmenistan'ında Rus etkisi nedeni ile Kiril afabesi'ne geçiş yapılmış ve Türkmence için Kiril alfabesi kullanılmaya başlanmıştır. 1991 yılında Sovyetler Birliği dağılıp Türkmenistan bağımsız bir ülke haline gelince, Türkmenistan Cumhurbaşkanı Saparmurat Niyazov hemen Türkmencenin yazımında yeniden Latin harflerinin kullanımını teşvik etmeye başladı. Türkmenistan Meclisi, 12 Nisan 1993 tarihinde aldığı bir kararla, Türkmen dilinin yazımında Latin harfleri esas alan, otuz harften oluşan, Türkmenistan'da Täze Elipbiý denen yeni Türkmen alfabesine geçmeyi kabul etmiştir. Bu karara göre yeni alfabe, 1 Ocak 1996 tarihinden itibaren resmen kullanılmaya başlanmış; daha sonra alınan bir kararla birkaç harfte değişiklik yapılarak 1 Ocak 2000'de bütünüyle Lâtin alfabesine geçilmiştir. Pound (£), dolar ($), yen (¥) ve yüzde işaretleri (¢) gibi bazı olağandışı harfler, daha geleneksel harf sembolleri ile değiştirilmiştir. Türkmence hala İran ve Afganistan'da Arap harfleri ile yazılmaktadır.
| A B Ç D E Ä F G H I J Ž K L M N Ň O Ö P R S Ş T U Ü W Y Ý Z |
| a b ç d e ä f g h i j ž k l m n ň o ö p r s ş t u ü w y ý z |
Alfabe Türk alfabesini temel alarak oluşturulduysa da birkaç farklılık bulunmaktadır.
Türkmen alfabesinde Türk alfabesinden farklı olan harfler şunlardır:
ä: açık e
j: c
ž: j
ň: genizsi n
w: v
ý: y
y: ı
Dilbilgisi
Zamirler
1-Şahıs Zamirleri
Türkmence şahıs zamirleri aşağı yukarı Türkiye Türkçesindeki gibidir:
Zamirler
| Tekil | Çoğul | ||
|---|---|---|---|
| Türkmence | Türkçe | Türkmence | Türkçe
|
| Meň | Ben | Biz | Biz |
| Seň | Sen | Siz | Siz |
| Ol | O | Olar | Onlar |
Yönelme hâl çekimi:
maňa, saňa, oňa
2-İşaret Zamirleri
Türkmence işaret zamirleri şunlardır: Bu, şu, ol, şol.
Çekimli hallerde;
- "Bu" işaret zamiri "m" ile başlar.
- Ek ile zamirlerin aralarına "n" sesi girer.
- Yönelme hallerinde ise n>ň değişmesi olur.
muny: bunu muňa: buna onuň: onun
Fiiller
Şimdiki zaman (Häzirki zaman)
-ýar, -ýär Şimdiki Zaman Eki + Şahıs Ekleri
| Şimdiki Zaman | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Olumlu | Olumsuz | ||||||
| gelýärin | geliyorum | okaýaryn | okuyorum | gelmeýärin | gelmiyorum | okamaýaryn | okumuyorum |
| gelýärsiň | geliyorsun | okaýarsyň | okuyorsun | gelmeýärsiň | gelmiyorsun | okamaýarsyň | okumuyorsun |
| gelýär | geliyor | okaýar | okuyor | gelmeýär | gelmiyor | okamaýar | okumuyor |
| gelýäris | geliyoruz | okaýarys | okuyoruz | gelmeýäris | gelmiyoruz | okamaýarys | okumuyoruz |
| gelýärsiňiz | geliyorsunuz | okaýarsyňyz | okuyorsunuz | gelmeýärsiňiz | gelmiyorsunuz | okamaýarsyňyz | okumuyorsunuz |
| gelýärler | geliyorlar | okaýarlar | okuyorlar | gelmeýärler | gelmiyorlar | okamaýarlar | okumuyorlar |
Geniş zaman (Nämälim geljek zaman)
| Geniş Zaman | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Olumlu | Olumsuz | ||||||
| gelerin | gelirim | okaryn | okurum | gelmerin | gelmem | okamaryn | okumam |
| gelersiň | gelirsin | okarsyň | okursun | gelmersiň | gelmezsin | okamarsyň | okumazsın |
| geler | gelir | okar | okur | gelmez | gelmez | okamaz | okumaz |
| geleris | geliriz | okarys | okuruz | gelmeris | gelmeyiz | okamarys | okumayız |
| gelersiňiz | gelirsiniz | okarsyňyz | okursunuz | gelmersiňiz | gelmezsiniz | okamarsyňyz | okumazsınız |
| gelerler | gelirler | okarlar | okurlar | gelmezler | gelmezler | okamazlar | okumazlar |
Gelecek zaman (Mälim geljek zaman)
Türkmence gelecek zamanda şahıslara göre fiil çekimi yoktur. Bunun yerine zamirler kullanılır.
| Gelecek Zaman | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Olumlu | Olumsuz | ||||||
| men geljek | geleceğim | men okajak | okuyacağım | men geljek däl | gelmeyeceğim | men okajak däl | okumayacağım |
| sen geljek | geleceksin | sen okajak | okuyacaksın | sen geljek däl | gelmeyeceksin | sen okajak däl | okumayacaksın |
| ol geljek | gelecek | ol okajak | okuyacak | ol geljek däl | gelmeyecek | ol okajak däl | okumayacak |
| biz geljek | geleceğiz | biz okajak | okuyacağız | biz geljek däl | gelmeyeceğiz | biz okajak däl | okumayacağız |
| siz geljek | geleceksiniz | siz okajak | okuyacaksınız | siz geljek däl | gelmeyeceksiniz | siz okajak däl | okumayacaksınız |
| olar geljek | gelecekler | olar okajak | okuyacaklar | olar geljek däl | gelmeyecekler | olar okajak däl | okumayacaklar |
Görülen geçmiş zaman (Öten zaman)
| Görülen Geçmiş Zaman | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Olumlu | Olumsuz | ||||||
| geldim | geldim | okadym | okudum | gelmedim | gelmedim | okamadym | okumadım |
| geldiň | geldin | okadyň | okudun | gelmediň | gelmedin | okamadyň | okumadın |
| geldi | geldi | okady | okudu | gelmedi | gelmedi | okamady | okumadı |
| geldik | geldik | okadyk | okuduk | gelmedik | gelmedik | okamadyk | okumadık |
| geldiňiz | geldiniz | okadyňyz | okudunuz | gelmediňiz | gelmediniz | okamadyňyz | okumadınız |
| geldiler | geldiler | okadylar | okudular | gelmediler | gelmediler | okamadylar | okumadılar |
Türkmencenin imlasına bağlı olarak:
Üçüncü şahıslarda görülen geçmiş zaman eki her zaman -dy, -di şeklinde yazılır.
- gördi, gördiler
İki ya da daha fazla heceden sonra tüm şahıslarda bu durum görülür.
- düşündim, düşündiň, düşündi, düşündik, düşündiňiz, düşündiler
Öğrenilen geçmiş zaman
| Öğrenilen geçmiş zaman I | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Olumlu | Olumsuz | ||||||
| gelipdirin | gelmişim | okapdyryn | okumuşum | gelmändirin | gelmemişim | okamandyryn | okumamışım |
| gelipdirsiň | gelmişsin | okapdyrsyň | okumuşsun | gelmändirsiň | gelmemişsin | okamandyrsyň | okumamışsın |
| gelipdir | gelmiş | okapdyr | okumuş | gelmändir | gelmemiş | okamandyr | okumamış |
| gelipdiris | gelmişiz | okapdyrys | okumuşuz | gelmändiris | gelmemişiz | okamandyrys | okumamışız |
| gelipdirsiňiz | gelmişsiniz | okapdyrsyňyz | okumuşsunuz | gelmändirsiňiz | gelmemişsiniz | okamandyrsyňyz | okumamışsınız |
| gelipdirler | gelmişler | okapdyrlar | okumuşlar | gelmändirler | gelmemişler | okamandyrlar | okumamışlar |
Günler ve Aylar
Türkmenistan'ın eski Devlet Başkanı Saparmurat Türkmenbaşı döneminde 2003 yılında değiştirilen ay ve gün isimleri Gurbanguli Berdimuhamedov döneminde 1 Temmuz 2008'de halktan gelen istekler üzerine önceki haline getirilmiştir. Gün isimleri Farsça'dan gelmekte olup ay isimleri ise Rusça'dan gelmiştir.
| Türkçe | Türkmence |
|---|---|
| Pazartesi | Duşenbe |
| Salı | Şişenbe |
| Çarşamba | Çarşanbe |
| Perşembe | Perşembe |
| Cuma | Anna |
| Cumartesi | Cumartesi |
| Pazar | Pazar |
| Türkçe | Türkmence |
|---|---|
| Ocak | Yanvar |
| Şubat | Fewral |
| Mart | Mart |
| Nisan | Aprel |
| Mayıs | May |
| Haziran | Iyun |
| Temmuz | Iyul |
| Ağustos | Avgust |
| Eylül | Sentyabr |
| Ekim | Oktyabr |
| Kasım | Noyabr |
| Aralık | Dekabr |
Renkler
Türkmence'de “renk” sözünü karşılamak üzere kullanılan “reňk” sözü Türkmence'ye Farsça'dan geçmiştir ve Azerice, Türkçe ve Gagavuzcada da kullanılmaktadır. Türkiye Türkçesinde kullanılan Siyah, Kırmızı, Kahverengi Farsça olup Türkmence'deki gara, al ve mele Türk dillerine özgüdür. Buna karşılık Türkmence'deki pembe karşılığında kullanılan gülgüne Farsça'dan geçmiştir.
| Türkçe | Türkmence |
|---|---|
| Siyah | Gara |
| Beyaz | Ak |
| Mavi | Gök |
| Kırmızı | Gyzyl |
| Sarı | Sary |
| Yeşil | Ýaşyl |
| Kahverengi | Mele |
| Mor | Mawy |
| Pembe | Gülgüne |
| Turuncu | Mämışı |
| Gri | Çal |
Mevsimler
| Türkçe | Türkmence |
|---|---|
| İlkbahar | Bahar |
| Yaz | Ýaz |
| Sonbahar | Güýz |
| Kış | Gyş |
Örnek- Mahtumkulu Firaki
- Jeýhun bilen bahry-Hazar arasy,
- Çöl üstünden öser ýeli türkmeniň;
- Gül-gunçasy – gara gözüm garasy,
- Gara dagdan iner sili türkmeniň.
- Amuderya ile Hazar (deniz) arası,
- Çöl üstünden eser yeli türkmen'in;
- Gül goncası - kara gözüm karasi
- Kara dağdan iner seli türkmen'in.
- Hak sylamyş bardyr onuň saýasy,
- Çyrpynşar çölünde neri, maýasy,
- Reňbe-reň gül açar ýaşyl ýaýlasy,
- Gark bolmuş reýhana çöli türkmeniň.
- Hak saklamış, vardır onun sayesi,
- Kum fırtınası çölünde neri(erkek deve),mayası(dişi deve) (???)
- Rengarenk gül açar yeşil yaylasi,
- Reyhana boğulmuş çölü türkmen'in.
- Al-ýaşyl bürenip çykar perisi,
- Kükeýip bark urar anbaryň ysy,
- Beg, töre, aksakal ýurduň eýesi,
- Küren tutar gözel ili türkmeniň.
- Al-yeşil bürünüp çikar perisi,
- (yüzüne) sert vurur anber kokusu,
- Bey, töre, ak-sakal yurdun sahibi,
- Tay yakalar güzel ili türkmen'in.
- Ol merdiň ogludyr, mertdir pederi,
- Görogly[3] gardaşy, serhoşdyr seri,
- Dagda, düzde kowsa, saýýatlar diri
- Ala bilmez, ýolbars ogly türkmeniň.
- O, mert'in oğludur, mertdir pederi,
- Köroğlu kardeşi, sarhoştur başı,
- Dağda, düzde kovalasa, avcılar diri,(??)
- Alabilmez, aslan oğlu türkmen'in.
- Köňüller, ýürekler bir bolup başlar,
- Tartsa ýygyn, erär topraklar-daşlar,
- Bir suprada taýýar kylynsa aşlar,
- Göteriler ol ykbaly türkmeniň.
- gönüller, yürekler bir olup başlar,,
- Tartacaksa yikil, erir topraklar-taşlar,
- Bir sofrada hazır kılacaksa aşlar(yiyecekler),
- Kadar alir ol ikbali türkmen'in.
- Köňül howalanar ata çykanda,
- Daglar lagla döner gyýa bakanda,
- Bal getirer, joşup derýa akanda,
- Bent tutdurmaz, gelse sili türkmeniň.
- Gönül havalanır ata binince
- Dağlar lagla döner eğik bakanda,(??)
- Bal getirir, coşup derya akınca
- Bent tutturmaz gelse seli türkmen'in.
- Gapyl galmaz, döwüş güni har olmaz,
- Gargyşa, nazara giriftar olmaz,
- Bilbilden aýrylyp, solup, saralmaz,
- Daýym anbar saçar güli türkmeniň.
- Gafil kalmaz, döğüş günü ezilmez
- Laneti, nazara giriftar olmaz,
- Bülbülden ayrılıp, solup, sararmaz,
- Daim(a) anber kokar, gülü türkmen'in.
- Tireler gardaşdyr, urug ýarydyr,
- Ykballar ters gelmez hakyň nurudyr,
- Mertler ata çyksa, söweş sarydyr,
- Ýow üstüne ýörär ýoly türkmeniň.
- Kabileler kardeştir, halkın yarısıdır,
- Çıkarlar çelişmez, hakkın nurudur,
- Mertler ata binse, (savaş saridir,??)
- Yardim üstüne yürür yolu türkmen'in.
- Serhoş bolup çykar, jiger daglanmaz,
- Daşlary syndyrar, ýoly baglanmaz,
- Gözüm gaýra düşmez köňül eglenmez,
- Magtymguly – sözlär tili türkmeniň.
- Sarhoş olup çıkar, ciğer dağlanmaz,
- Taşları parçalar, yolu bağlanmaz,
- Gözü başka şey görmez, gönlü eyleşmez,
- Magtymguly – söyler dili türkmeniň.
Kaynakça
Dış bağlantılar
| |||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||
