Vadi

İzlanda'nın doğusunda Fljótsdalur vadisi

Vadi, akarsuyun içinde aktığı, kaynaktan ağıza doğru sürekli inişi bulunan ve birkaç kilometre ya da binlerce km. olabilen coğrafi alandır. Kısaca vadi, iki dağın arasında zamanla oluşan çukurluktur. Vadiler, akarsuların yaptığı aşınmayla yanlamasına, derinlemesine gelişir. Genellikle dağ ya da tepelerle çevrelenirler.

Sözlük anlamı:

1. İki dağ arasındaki çukurca arazi veya geçit.
2. Eskilemiş, mecaz Alan, yol, tarz.

Akarsu vadileri

Akarsular fiziksel ve kimyasal olarak yataklarını aşındırarak vadilerini şekillendirirler. Akarsu aşındırması üç gruba ayrılır: derine aşındırma, yana aşındırma, geriye aşındırma.

Derine aşındırma akarsuyun yatağını derine doğru kazmasıdır. Bu aşındırma en çok deniz seviyesine kadar olur. Deniz seviyesi tüm akarsular için ulaşılabilecek en alt seviyedir ve Genel Kaide Seviyesi olarak ifade edilir. Yükseltisi farklı bir göle dökülen akarsular için kaide seviyesi farklıdır ve Geçici Kaide seviyesi olarak ifade edilir. Lut Gölüne dökülen Şeria Nehri için geçiçi kaide seviyesi -422 m, Van gölüne dökülen Bendimahi Çayı için 1646 m'dir.

Yana aşındırma akarsuyun vadi yamaçlarının yan kısımlarını aşındırmasıdır. Derine aşındırma ile birlikte ilerler ve vadinin şeklinin oluşumunda önemlidir. Akarsuyun yukarı çığırında derine aşındırma aktiftir ve Çentik vadiler oluşur, yamaçın farklı dirençte kayalardan oluşması durumunda aşınma farklı olacağından Asimetrik Vadi tipi oluşur. Derine aşıındırma bittiği durumlarda yana aşındırma güçlenerek ilerler.

Geriye aşındırma, akarsuyun vadisini doğduğu kaynağa doğru aşındırma faliyetidir. Uzun zaman sonra akarsu doğduğu yükseklikleri deniz seviyesine kadar aşındırır. Kaynağı ile ağzı arasında yükselti farkı ve eğim iyice azalır. Geriye aşındırmanın ilerlediği durumlarda, komşu vadilerinin yamaçları aşındırılırsa, bu akarsu aşındırmayı yapan akarsuya katılır, bu olay Kapma olarak ifade edilir.

Akarsular gibi diğer dış kuvvetler de (buzullar, rüzgarlar, yeraltısuları, dalga ve akıntılar) yeryüzünü aşındırarak yüksek kısımları aşındırıp, çukur alanlara doldurarak yeryüzünü engebesiz hale getirme hedefindedirler. Bu duruma gelmiş araziye Peneplen adı verilir. Bir akarsu ihtiyarlık döneminde havzasının derine doğru aşındırmasını bitirmiş, araziyi deniz seviyesine yaklaştırmış ve yatağının eğimini azaltmış ise bu duruma Denge Profili denir. denge profiline ulaşmış bir akarsu, eğimi iyice azalmış, yatağında derine aşındırma bittiği için yana aşındırma yapar, kıvrımlar (Menderes) yaparak akışını sürdürür.

Akarsu vadi türleri

• Çentik Vadi: Akarsuyun kaynak kısımlarındaki yüksek dağlık alanlarda oluşur. Buralarda eğim oldukça fazladır. Akarsu derine doğru güçlü aşındırma yapar. V şekilli vadiler oluşur. Doğu Karadenizdeki kısa boylu akarsuların vadileri bu şekildedir.
  

  Linville Gorge, Kuzey Carolina, ABD'de oluşmuş Centik vadi
• Boğaz vadi: Akarsuyun bir dağı diklemesine yarıp, kenarları oldukça dik vadiler oluşturmasıdır. Dağın iki yanındaki düzlükleri birleştirdiği için ulaşım açısından önemlidir. Geyve'den geçen Sakarya nehri Adapazarı ovasına gelmeden Samanlı dağlarını bir boğaz vadi ile geçer: Geyve boğazı. Bu alanda demiryolu, karayolu ve Sakarya nehri kıvrımlarla boğaz vadiyi yan yana geçerler.
• Asimetrik Vadi: Vadinin yamaçlarını oluşturan kayaçlar arasında direnç farklılığı olması durumunda oluşan vadilerdir. Dirençsiz yamaç hızla aşınırken, dirençli taraf daha yavaş aşınır. Bir yamacın diğerine göre daha yatık olduğu Asimetrik bir görünüm alır.
• Kanyon vadi: Akarsuların vadinin yan yamaçlarını aşındırmaya gerek kalmadığı, derine aşındırmanın kolay olduğu alanlarda gelişir. Kenarları oldukça dik ve yüksek olan kanyon vadiler aynı zamanda turistik alanlardır. Kalker (kireçtaşı), kumtaşı, volkanik alanlarda görülebilir.Göksu kanyonu kireçtaşı, Ihlara kanyonu volkanik arazide, Antilop Kanyonu kumtaşları içinde oluşmuştur.Türkiye'de en fazla Akdeniz Bölgesi'nde bulunur.Türkiye'deki örnekleri arasında Göksü Kanyonu dünyada ise Amerika Birleşik Devletleri'nde bulanan Büyük Kanyon bu vadi tipinin önemli örnekleridir.^[1]
  

  Ihlara Kanyonu Volkanik tüflü arazide oluşmuştur.
• Tabanlı Vadi: Akarsu yatağındaki eğim azaldığı alanlarda, akarsuyun taşıma kapasitesi azalır. Taşıdığı alüvyonları yatağında biriktirerek bir taban oluşturur. Akarsu oluşan bu Tabanlı vadi içinde kıvrımlar yaparak akar.
• Kör (çıkmaz) vadi: Genellikle karstik alanlarda akarsu yeraltına sızar, yeraltı akarsuyu olarak akışına devam eder. Bu durumda vadisinin aşağı kesimleri bulunmaz, vadinin sonu bir kayalık bir duvarla biter. Çıkmaz sokaklara benzeyen bu vadilere Kör vadide denir.

Buzul vadileri^[2]

Tekne (U) vadi: Dağların yüksek kısımlarında oluşup, dağdan aşağı akmaya başlayan Vadi buzulları tarafından oluşturulur. Buzul vadinin tamamını doldurur ve yamaçlarının her tarafını aşındırır. Bu nedenle vadi Tekne, U harfi gibi bir görünüm alır.

Asılı vadi: Asıl vadi buzulunun kolları tarafından oluşturulur. Bir vadi buzuluna katılan yan kollar yataklarını buzul vadisinin derinliğine kadar aşındıramazlar. Buzul sonrası dönemde buraya yerleşen akarsu yükseklerden dökülerek şelaleler oluşturur.

Tekne (U) şekilli vadi oluşumlu Buzul Vadisi;Leh vadisi, Himalaya Dağları

Bir Asılı Vadi örneği; Yosemite Vadisi ve Yosemite Çağlayanı, Kaliforniya, ABD

Rift vadileri ^[3]

Tanzanya Kenya sınırında Rift vadisini oluşturan tektonik kırıkların Uluslararası Uzay İstasyonundan görünüşü.

Levha hareketleri sonucu, birbirinden uzaklaşarak, gerilime uğrayan yerkabuğunda oluşan kırılma-ayrılma alanlarıdır. Bu alanlarda duruma göre akarsular yerleşebilir veya göller oluşabilir. Rift vadilerinin ileri aşamasında iç denizler, okyanuslar oluşur.

Fay vadileri ^[4]

Fay vadileri (Graben), tektonik fay hatları boyunca, kırık alanlarda oluşan çukurluklardır. Bu vadilere yerleşen akarsular vadiyi aşındırarak akarsu vadisi görünümüne kavuşturur. Büyük Menderes, Küçük Menderes, Gediz gibi nehirlerimiz, fay vadilerine yerleşmiş akarsularımızdandır.

Kaynakça